Strona Główna » O Zdrowiu » Co radzą zioła? tom 1

Co radzą zioła? tom 1

Bartosz Jemioła

W Tomie 1 zawarte są następujące zagadnienia:

Domowe miary i przeliczanie etanolu;
Sprzęt do wykonywania preparatów ziołowych;
Ogólne zasady sporządzania preparatów ziołowych;
Phytoliberandum domum, czyli domowa samopomoc ziołowa, w przypadku:
Bezsenności;
Biegunek;
Bólów głowy;
Bólów gardła
Bólów ucha;
Bólów zębów;
Czkawki;
Jęczmienia w okolicach oka;
Kaca;
Zioła do zadań specjalnych – trauma i depresja, z omówieniem roślin adaptogennych;
Bezpieczeństwo stosowania ziół:

Interakcje ziół z lekami – w tym szerokie przykłady interakcji, działań niepożądanych i przeciwwskazań wszystkich surowców zamieszczonych w Tomie 1;

Unikalne opracowanie interakcji ziół z innymi ziołami;
Dodatki omawiające:
Przepisy szczegółowe na preparaty ziołowe do Tomu 1.
Formalne i praktyczne różnice pomiędzy lekiem roślinnym, a suplementem diety;
Nazewnictwo roślin i aspekty klasyfikacji botanicznej
Wybrane zioła i inne surowce, które warto mieć w swojej domowej apteczce ziołowej.

Podane w książce zasady i schematy stosowania preparatów i substancji roślinnych mają charakter informacyjny i w rozumieniu obowiązujących przepisów nie mogą być traktowane jako specjalistyczna porada medyczna, fitoterapeutyczna lub forma diagnozy. Autor oświadcza, że nie ponosi żadnej odpowiedzialności za jakiekolwiek szkody będące konsekwencją korzystania z informacji zawartych w tej książce, takich jak swoiste efekty podejmowanych działań, działania niepożądane i skutki uboczne, interakcje z lekami, alergie oraz niewłaściwe zastosowanie lub nieprawidłowe wykonanie preparatów przez użytkowników. Czytelnik, kierując się wyłącznie informacjami uzyskanymi za pośrednictwem niniejszych materiałów, działa na własną odpowiedzialność. Przed zastosowaniem jakichkolwiek preparatów lub substancji roślinnych należy zawsze skonsultować się z lekarzem, farmaceutą lub wiarygodnym specjalistą w dziedzinie fitoterapii.

Autor zastrzega, że bez jego zgody żadne przepisy zawarte w tej książce nie mogą być wykorzystywane w celach komercyjnych oraz nie mogą stanowić podstaw receptur nowych leków ziołowych, suplementów diety, wyrobów medycznych, produktów dietetycznych lub innych form preparatów produkowanych w celach zarobkowych.

Spis treści:

Cześć I.

1. Od autora – tytułem wstępu.

2. Miary domowe i przeliczanie etanolu.

3. Sprzęt do wykonywania preparatów ziołowych.

4. Ogólne zasady sporządzania preparatów ziołowych

Cześć II. Phytoliberandum domum, czyli domowa samopomoc ziołowa.

1. Bezsenność

2. Biegunka

3. Ból głowy

4. Ból gardła

5. Ból ucha.

6. Ból zęba.

7. Czkawka

8. Jęczmień

9. Kac

Część III. Zioła do zadań specjalnych.

10. Zioła w traumie i depresji

Aneksy do rozdziału:

– Adaptogeny

Część IV. Bezpieczeństwo stosowania ziół.

11. Interakcje ziół z lekami oraz działania niepożądane ziół.

Aneksy do rozdziału:

– Alkaloidy pirolizydynowe

12. Interakcje ziół z ziołami.

Część V. Dodatki.

A. Przepisy szczegółowe na preparaty ziołowe do Tomu 1

B. Lek roślinny a suplement diety

C. Nazewnictwo roślin i aspekty klasyfikacji botanicznej

D. Lista roślin leczniczych, które warto posiadać w Domowej Apteczce Ziołowej

Tytułem wstępu – słowo od Autora

Rośliny to organizmy niezwykłe. Nawet po wielu latach studiowania ich właściwości nadal potrafią zaskoczyć czymś nowym i nieoczekiwanym. Niezwykła złożoność niemal wszystkich żyjących na Ziemi organizmów w przypadku roślin uznawanych za lecznicze i ich oddziaływania na organizm człowieka nabiera szczególnego znaczenia. Od zarania dziejów rośliny służyły bowiem jako skuteczna pomoc w przywracaniu równowagi ciała i utrzymywaniu homeostazy w zachodzących w nim procesach.

Rośliny, w przeciwieństwie do zwierząt, są praktycznie statyczne – nie potrafią uciekać przed zagrożeniem, robić uników przed ciosem czy też znajdować bezpiecznego schronienia. Daje to pewien obraz ich niezwykłej siły. Przeciwko tym wszystkim niebezpieczeństwom, jakie mogą napotkać na swojej drodze, musiały wykształcić zupełnie inne linie obrony. Taką linią obrony jest złożoność substancji chemicznych, które w nich występują. Rośliny wytwarzają silnie działające związki, które potrafią skutecznie obronić je zarówno przed patogenami, jak i przed roślinożercami. Garbniki, olejki eteryczne, alkaloidy – to tylko niektóre z nich. Do obrony przed dużymi zwierzętami wykorzystują nawet substancje dla samej rośliny bezużyteczne – odkładający się w wodniczkach komórek szczawian wapnia, przybierający u niektórych roślin zasobnych w alkaloidy formę rafidów – drobnych igiełek, które wbijając się w tkanki jamy gębowej zwierząt, powodują powstanie drobnych ranek. Wnikające w owe ranki niewielkie ilości alkaloidów mogą spotęgować ból, utrwalając w zwierzęciu pamięć o tej przykrej nauczce.

Jak jeszcze chronią się rośliny? Wysycają substancjami ochronnymi ściany komórek, co umożliwia im obronę przed najsroższymi mrozami lub szalejącym ogniem pożarów. Wykształcają struktury przypominające nasz układ limfatyczny, na przykład żywica drzew iglastych zachowuje się podczas uszkodzenia tkanek jak składowe ludzkiej limfy – tworzy się naciek ochronny. W dążeniu do przedłużenia gatunku potrafią oszukiwać owady, „podrabiając” ich feromony, czy na przykład związki o aromacie zgniłego mięsa, które przyciągają dane gatunki zwierząt, bez których zapylenie nie byłoby możliwe. W ziarnach swojego pyłku gromadzą substancje hormonalne, których stężenie niejednokrotnie przekracza fizjologiczny poziom hormonów u człowieka. Potrafią również komunikować się ze sobą drogą chemiczną – wydzielając odpowiednie związki, ostrzegają się wzajemnie przed atakiem owadzich pasożytów. W leśnych zbiorowiskach roślin zaatakowane drzewa wysyłają specjalne chemiczne związki alarmowe, po odebraniu których inne osobniki zaczynają wytwarzać większe ilości ochronnych substancji czynnych. To tylko niektóre przykłady zdolności adaptogennych roślin.

W związku z powyższym warto zwrócić uwagę na dwa zasadnicze aspekty tej sytuacji. Po pierwsze, złożoność fitochemiczna sprawia, że daną roślinę leczniczą można wykorzystywać przy wielu różnych przypadłościach czy dolegliwościach. Po drugie, ten sam szeroki wachlarz substancji czynnych może silnie oddziaływać na procesy fizjologiczne organizmu człowieka, sprzyjając wystąpieniu pewnych działań niepożądanych lub podwyższeniu toksyczności leków i innych substancji

Dlatego w ujęciu terapeutycznym zioła należy traktować jako leki, ponieważ w przypadku danego surowca mamy do czynienia nie z jedną substancją czynną, jak w przypadku tabletki, ale z całym wachlarzem różnych związków, z których każdy wykazuje własne, specyficzne działanie, a często są one w stosunku do siebie synergistyczne, czyli wzajemnie się wzmacniają i uzupełniają. Stąd też kładę w tej pozycji silny akcent na bezpieczeństwo użytkowania substancji ziołowych.

W mojej poprzedniej książce – Terenowa apteczka ziołowa^{^[1]}, udało się w pewnym zakresie stworzyć poradnik wykorzystania ziół w nagłych przypadkach mogących mieć miejsce podczas wędrówek lub wypraw w terenie. Jak się okazuje, stosowanie roślin leczniczych można zaadaptować również do warunków domowych, bazując na tym, co aktualnie znajduje się w zasobach naszych kuchni. Proste preparaty z przypraw lub produktów spożywczych mogą być ratunkiem dla nas lub naszych bliskich w przypadku braku leków bądź właściwych ziół.

Z tego względu rozdziały dotyczące domowej samopomocy ziołowej zostały podzielone na dwa segmenty – „z kuchni” oraz „co radzą zioła?”. Segment „z kuchni”, bazuje na pewnych domowych sposobach, niejednokrotnie stosowanych jeszcze przez nasze babcie – proste, szybkie i skuteczne, a jednocześnie o dużym zakresie bezpieczeństwa. Tutaj opisane są przede wszystkim przyprawy ziołowe „z torebki” (na przykład goździki, pieprz czarny, a nawet zioła prowansalskie itp.) lub środki spożywcze, które zazwyczaj można znaleźć w kuchennych szafkach i półkach. Owe sposoby traktowane są jako swoista pierwsza pomoc w różnych przypadkach, która pozwala przetrwać do czasu uzyskania bardziej specjalistycznej pomocy medycznej.

W segmencie „co radzą zioła?” przedstawione są konkretne przykłady preparatów lub mieszanek ziołowych, którymi we własnym zakresie można wspomagać leczenie określonych dolegliwości. W tym przypadku należy dokładnie zapoznać się z przeciwwskazaniami, działaniami niepożądanymi oraz interakcjami z lekami, które są przyjmowane z zalecenia lekarza. Należy również wziąć pod uwagę schorzenia przewlekłe, takie jak niewydolność nerek, zaburzenia pracy serca, nadciśnienie, astmę lub choroby wątroby. We wszystkich przypadkach zalecany jest kontakt z lekarzem, farmaceutą lub wiarygodnym specjalistą z dziedziny fitoterapii.

Oba segmenty tej części książki zawierają ponumerowane przykłady preparatów. Nie oznacza to, że należy je stosować wszystkie jednocześnie – są to propozycje do wyboru, w zależności od posiadanych zasobów kuchennych oraz wyposażenia własnej apteczki ziołowej. Przykład – w sobotę wieczorem pojawia się silny ból zęba, do dentysty możemy się udać najwcześniej w poniedziałek. W domu mamy tylko czarną herbatę i goździki. W związku z tym żujemy kilka goździków oraz płuczemy jamę ustną odwarem z herbaty.

Podanie kilku propozycji preparatów działających na daną dolegliwość daje pewien wachlarz wyboru – jeśli po zastosowaniu jednego z nich stwierdzamy, że efekt jest zbyt słaby w stosunku do naszych oczekiwań, możemy sięgnąć do kolejnego punktu. Na przyszłość zaś będziemy wiedzieć, że przykładowo na zgagę najlepiej pomaga nam mikstura z migdałów, a nie sok z cytryny. Oczywiście pozycje można ze sobą łączyć, a w wielu przypadkach jest to nawet wskazane, na przykład na ból głowy stosujemy cytrynę oraz rumianek. Skórką z cytryny robimy masaż skroni, jednocześnie popijając napar z rumianku.

Dawkowanie podane w poszczególnych rozdziałach ma charakter orientacyjny – należy uznać, że jest to jedynie sugerowane dawkowanie preparatu. W zależności od natężenia dolegliwości oraz warunków fizycznych danej osoby może się okazać, że dawka będzie zbyt słaba lub zbyt mocna, niemniej jednak podane proporcje zostały zestandaryzowane dla dorosłej osoby o masie około 70 kg.

Przy opisach działania poszczególnych surowców lub preparatów podana jest tylko krótka informacja o substancjach, dzięki którym dana mikstura może być użyteczna lub skuteczna przy określonej przypadłości. Jest to spowodowane istotnym czynnikiem – niniejsza pozycja ukierunkowana jest na wiedzę praktyczną, na jak najszybszą pomoc w walce z pewnymi dolegliwościami, nie zaś na teoretyczny wykład o dogłębnej charakterystyce działania konkretnej rośliny leczniczej (gdy mamy biegunkę, w danym momencie raczej nie będzie nas obchodziło, że jakiś korzeń obniża równocześnie poziom cholesterolu).

Do rozdziałów zostały dodane dodatkowe informacje, które uzupełniają opisy surowców, zwłaszcza w zakresie bezpieczeństwa ich stosowania. W celu zachowania lepszej przejrzystości zagadnienia te zostały umieszczone w odpowiednich aneksach.

W Części “Zioła do zadań specjalnych” opisano zastosowanie preparatów ziołowych we wspomaganiu leczenia bardziej wymagających schorzeń. Są to subiektywnie wybrane przez mnie przypadłości, przy których, moim zdaniem, warto stosować rośliny lecznicze. W opisanych przypadkach efektywność ich działania została potwierdzona odpowiednimi badaniami i jest wiadome, że mogą wszechstronnie wspomóc organizm w walce z chorobą oraz przyczynić się do szybszego powrotu do równowagi i odzyskania zdrowia lub przynajmniej umożliwić codzienne funkcjonowanie. Choć w rozdziałach tej części pojawiają się skrótowe wyjaśnienia patofizjologii poszczególnych schorzeń, to temat ten, ze względu na złożoność przyczyn powstawania danej choroby, nie jest oczywiście wyczerpany. W tym zakresie polecam sięgnięcie po źródła szczegółowo opisujące problematykę konkretnego zagadnienia i uzupełnienie informacji. Przed zastosowaniem jakichkolwiek preparatów bezwzględnie należy skonsultować się z lekarzem oraz odpowiednio wykwalifikowanym fitoterapeutą.

Część dotycząca bezpieczeństwa stosowania ziół, jest dość rozbudowana i została stworzona w oparciu o najnowsze opracowania dotyczące tej dziedziny.

Zamieszczone na końcu książki dodatki zawierają m.in. opisy podstawowych zagadnień dotyczących uprawy roślin leczniczych jako własnych zasobów ziołowych oraz sugerowane zestawy preparatów lub surowców do domowej lub wyjazdowej apteczki ziołowej.

Mam nadzieję, że niniejsze opracowanie pozwoli Czytelnikowi zagłębić się w niesamowity świat naszych roślinnych sprzymierzeńców i zrozumieć to, czego sam niejednokrotnie doświadczyłem w trakcie wieloletniego obcowania z tymi pięknymi i na swój sposób nieobliczalnymi organizmami, a mianowicie, że rośliny są naprawdę niezwykłe, a nawet… zaskakujące. Kiedy już dochodzimy do takiego wniosku, dzieje się coś interesującego – człowiek zdaje sobie sprawę, że to wcale nie jest koniec odkrywania kolejnych niesamowitych aspektów leczniczych owych roślin. Zauważa, że otwierają się następne, unikalne możliwości skutecznego ich wykorzystania w walce z problemami towarzyszącymi człowiekowi w jego codziennym życiu.

Przy korzystaniu z niezliczonych, jak się okazuje, właściwości roślin warto pamiętać o jeszcze jednej rzeczy – aby podchodzić do nich z należytym szacunkiem. Rośliny bez człowieka z pewnością sobie poradzą, ale człowiek bez roślin nie przeżyje zbyt długo.

Część I

Podstawy sporządzania preparatów ziołowych w warunkach domowych

I. Domowe miary i przeliczanie etanolu

Dla komfortu Czytelnika ilości potrzebnych surowców roślinnych przeliczono na podstawowe miary domowe, które łatwo zastosować w praktyce (poza kilkoma wyjątkami, kiedy to istotne są dokładne objętości). Najważniejsze miary przydatne przy przygotowywaniu domowych surowców z ziół oraz substancji nośnych (wody, tłuszczy, etanolu):

Tabela nr 1. Miary objętości dla wody i innych płynów

Miara	Woda
1 typowa szklanka	250 ml
1 filiżanka	100–150 ml
kieliszek do wina mały	50–100 ml
kieliszek duży	40–50 ml
kieliszek mały	20–30 ml
1 łyżka stołowa	15 ml
1 łyżeczka od herbaty	5 ml

Źródło: opracowanie własne autora na podstawie Ćwiczenia z receptury, pod. Red. Leszka Krówczyńskiego, PZWL, 1981

Tabela nr 2. Przybliżona masa w gramach dla miar domowych

Miara	Olej	Syrop	Nalewka	Zioła sypkie	Proszki roślinne
garść otwarta	–	–	–	10–20 g	–
garść zamknięta	–	–	–	4–8 g	–
1 łyżka stołowa	12 g	20 g	12 g	4–8 g*	4–10 g**
1 łyżeczka od herbaty	4 g	6 g	4 g	1,5–3 g	1,5–3 g
na koniec trzonka łyżeczki do herbaty	–	–	–	–	0,2–1,5 g
na czubek noża	–	–	–	–	0,1–1 g

Źródło: opracowanie własne autora na podstawie Ćwiczenia z receptury, pod. Red. Leszka Krówczyńskiego, PZWL, 1981 oraz Terenowa apteczka ziołowa, B Jemioła, wyd. Pascal 2017.

* w zależności od surowca: przy tej samej objętości korzenie, kora, kłącza i owoce ważą więcej niż ziela, kwiaty czy liście

** płaska łyżka stołowa

Zeskanuj kod i obejrzyj materiał wideo o miarach domowych:

Pojemności łyżek lub łyżeczek mogą być oczywiście różne w zależności od ich modelu. Wpływ na wagę ma również osoba, która dozuje lek lub surowiec. Przeprowadzono badanie, w którym wykazano, że różnice w ilości odmierzanej wody sięgają nawet 35% pomiędzy różnymi rodzajami łyżeczek od herbaty. W tym samym badaniu zaobserwowano również pewną zależność od płci w ilości dozowanej substancji – kobiety były „subtelniejsze” w odmierzaniu wody niż mężczyźni, w związku z czym wartości masy cieczy były dla kobiet o kilka procent mniejsze. W przypadku dozowania surowców suchych lub przedstawionych w książce gotowych leków ziołowych takie odchylenia nie wpłyną znacząco na efekt leczniczy, nie doprowadzą również do przedawkowania. Opisane surowce roślinne należą bowiem do grupy „słabo działających”, dla których dawki jednorazowe wynoszą 0,5–10 g (dla porównania – substancje silnie działające, np. surowce i rośliny alkaloidowe, trujące, mają dawki w zakresie 0,0005–0,1 g). Dlatego też ilość odmierzanego surowca lub gotowego preparatu nie wymaga tak bezwzględnej precyzji.

Krople:

Tabela nr 3.

Rodzaj substancji	Masa 1 kropli w gramach	Liczba kropli w 1 gramie	Liczba kropli w 1 łyżeczce od herbaty*	Liczba kropli w 1 ml
Etanol 95°	0,015	65	300 –305	61
Nalewka	0,019	53	210 –220	47
Olejki eteryczne	0,019	51	200 –210	47
Olej	0,023	44	210 –220	40
Woda i roztwory wodne	0,05	20	100	20

*orientacyjny zakres liczby kropli

Źródło: opracowanie własne autora na podstawie Ćwiczenia z receptury, pod. Red. Renaty Jachowicz.

Odmierzanie kropli:

Wielkość kropli (i jej masa) zależy od rodzaju cieczy oraz od rodzaju dozownika (zakraplacz, igła, końcówka strzykawki). W przypadku danej cieczy ważne są jej parametry fizyczne – jej ciężar właściwy oraz napięcie powierzchniowe. Natomiast w przypadku dozownika ważna jest przede wszystkim średnica rurki – im mniejsza średnica, tym oczywiście mniejsza kropla.

Dla tej samej cieczy wypływającej z rurek o różnej średnicy krople będą różnej wielkości

(większa kropla może mieć nawet kilkadziesiąt razy większą objętość niż kropla mała). Objętość jednej kropli może wynosić od 0,1 ml (np. zakraplacz dający bardzo duże krople), poprzez 0,05 ml (np. zakraplacze dające duże krople), 0,025 ml (zakraplacz lub strzykawka insulinowa bez igły dająca krople przeciętnej wielkości), do 0,003 ml (igła 0,4, która daje małe krople). Podobnie jak w przypadku łyżek i łyżeczek, w zamieszczonych w tej książce przepisach, takie różnice dotyczące kropli nie są istotne, ponieważ nie tworzymy tutaj preparatów silnie działających, w przypadku których można się obawiać przedawkowania. Dla dawkowania na potrzeby niniejszej publikacji przyjmuje się jako dozownik zakraplacz apteczny, zakraplacz dołączany do butelek oraz strzykawkę 2 lub 5 ml. Posiadają one zbliżone średnice rurek, a objętości kropli będą się wahały w zakresie 0,1–0,05 ml.

Przeliczanie etanolu do nalewek i intraktów:

Tabela 4. Ilości wody i etanolu 95–96° potrzebne do uzyskania 1000 ml roztworu o danej mocy

Stężenie pożądane wyrażone w stopniach (^o)	Ilość etanolu 95–96° w ml	Ilość wody w ml	Utrata objętości w ml	Ilość etanolu 95–96° w g	Ilość wody w g
10	97	912	6	88	912
20	194	823	15	177	823
30	288	738	24	262	738
35	336	694	26	306	694
40	390	645	29	355	645
45	440	600	32	400	600
50	497	548	32	452	548
55	546	503	32	497	503
60	610	445	32	555	445
65	660	400	29	600	400
70	731	335	27	665	335
75	781	290	25	710	290
80	829	178	20	754	246
85	880	200	15	800	200
90	1004	87	10	913	87

Źródło: opracowanie własne autora na podstawie Farmakopei Polskiej, wydania: VI – XI

Etanol jest substancją specyficzną, ponieważ według zasad chemicznych stężenie procentowe nie oznacza wcale, że odpowiada mu dokładnie taka masa „czystego” alkoholu w roztworze. Dla przykładu etanol 95% zawiera 92,41 g czystego związku pod nazwą alkohol etylowy. Widać to pośrednio na ilościach ml stężonego etanolu, które są odpowiednio większe niż ilości podane w gramach. Dlatego też w niniejszym opracowaniu przy oznaczaniu stężenia etanolu użyte są stopnie (^o), co najbardziej odpowiada określeniu mocy danego etanolu. Do sporządzenia roztworu o odpowiedniej mocy najlepiej jest więc etanol i wodę odważać*. Ilości w ml podano pomocniczo, w przypadku, gdy nie ma do dyspozycji dokładniejszej wagi.

* Komentarz osobisty: Z własnego doświadczenia powiem, że jest to dość… trudne, ponieważ rzadko udaje się odważyć płyn co do grama, jednak w przypadku domowych preparatów różnica kilku gramów nie wiąże się z żadnymi konsekwencjami (np. w sile ekstrakcji surowca), dlatego można sobie pozwolić na pewien błąd pomiarowy – do ok. 2% masy danego składnika.

Przykład:

Należy wykonać nalewkę w proporcji 1:5 z użyciem 70° etanolu i 50 g kwiatu nagietka:

Z proporcji 1:5 wynika, że 50 g kwiatu nagietka należy zalać 250 g etanolu 70°.

Ile etanolu 96° i wody odważyć, aby uzyskać 250 g etanolu 70°?

Można posłużyć się odniesieniem:

Do uzyskania 1000 g etanolu 70° potrzeba 665 g etanolu 96°.

A następnie z proporcji wyliczyć ilość etanolu 96^o, jaką trzeba odważyć do sporządzenia 250g roztworu:

1000 g – 665 g etanolu 96°

250 g – X g etanolu 96°

X = (250 x 665)/1000 = 166250/1000 = 166,25 g

Należy odważyć 166,25 g etanolu 96°.

Pozostało jeszcze obliczenie ilości wody do dodania do 166,25g stężonego etanolu:

Woda: 250 – 166,25 = 83,75 g (ułamki można pominąć).

Podsumowując, należy odważyć 166 g etanolu 96° i 84 g wody, aby uzyskać 250 g etanolu 70°.

Przeliczanie stężenia glicerolu

W niektórych przepisach należy uzyskać odpowiednią ilość gliceryny (glicerolu) o mniejszym stężeniu. Warto skorzystać ze wzoru:

ilość glicerolu 86%, którą należy odważyć, wyrażona w gramach

Przykład:

W przepisie należy użyć 43 g glicerolu 10%:

Stężenie nowego roztworu glicerolu: 10%

Masa w gramach nowego roztworu glicerolu: 43g

Podstawowe stężenie glicerolu: 86%

Do sporządzenia 43g glicerolu 10% należy odważyć 5 g glicerolu 86%.

Ile wody należy dodać do odważonego glicerolu (5g)?

Należy odjąć od masy 43g masę 5g:

43g – 5g = 38g.

Aby uzyskać 43g glicerolu o stężeniu 10%, należy odważyć 5g glicerolu 86% oraz 38g wody.

Glicerol jako alkohol z trzema grupami OH może osiągnąć najwyższe stężenie 86%. Nie istnieją procesy technologiczne, które umożliwiłyby uzyskanie większej procentowości bez rozkładu cząsteczek glicerolu (nie mylić z oznaczeniem 99,5%, które wskazuje na wysoką czystość, czystość farmaceutyczną, a nie na procentowość).

II. Sprzęt do przygotowywania preparatów ziołowych

W warunkach domowych proste preparaty można przygotowywać w naczyniach do codziennego użytku kuchennego, jednak warto mieć również sprzęt dedykowany tylko do „domowego laboratorium ziołowego”, dzięki czemu będzie zapewniona odpowiednia czystość gotowych produktów ziołowych. Oto sugerowane zaplecze techniczne do sporządzania własnych leków ziołowych:

kuchenka elektryczna, najlepiej dwupłytowa (kuchenki ogniowe mogą być niebezpieczne);
naczynia ze szkła żaroodpornego do sporządzania naparów, odwarów, intraktów, balsamów;
miseczki metalowe i ceramiczne;
tygielki do topienia czekolady;
garnki do gotowania wody na łaźnię wodną (dobrane do rozmiaru tygielków);
cylinder miarowy;
lejki różnych rozmiarów;
butelki z ciemnego szkła o różnych pojemnościach;
dozowniki oraz atomizery do butelek;
miarki pojemnościowe od 1 do–15 ml;
kroplomierz;
waga elektroniczna (np. jubilerska);
młynek do ziół (najlepiej wolnoobrotowy);
drewniane deski i sztućce (np. do sporządzania pigułek lub gałek);
pojemniki na maści w różnych rozmiarach (w praktyce od 20 do 100 ml);
torebki papierowe;
naczynia papierowe jednorazowe (papierowe tacki są użyteczne przy odważaniu ziół);
osobne łyżki i łyżeczki do odmierzania ziół;
moździerz kamienny lub ceramiczny;
sitka metalowe;
zaparzacze metalowe do ziół (bardzo przydatne do przesiewania proszków roślinnych);
szklane pojemniki na zioła (najwygodniejsze są szczelnie zakręcane słoje);
zlewki miarowe (warto mieć takie o pojemnościach od 100 do 500 ml);
kieliszki duże i małe;
ostre noże;
etykiety samoprzylepne do oznaczania preparatów;
podgrzewacze do kominków zapachowych;
osobne myjki do mycia naczyń (najlepiej często zmieniane);
pojemniki do pomadek.

Jak widać nie jest to typowy sprzęt laboratoryjny (poza kilkoma wyjątkami), a raczej przedmioty użytkowe dostosowane do naszego celu, stąd nie wymagają dużych nakładów finansowych (choć bardzo łatwo jest wkręcić się w takie hobby ☺).

III. Sterylizacja sprzętu w warunkach domowych

Sterylizacja sprzętu jest niezbędna w przypadku wykonywania preparatów do oczu oraz na rany i uszkodzenia błon śluzowych. Zapobiega również szybkiemu psuciu się gotowych maści, balsamów, żeli i płynów.

Prawidłowe odkażanie naczyń przed użyciem obejmuje kilka etapów:
wyparzenie we wrzącej wodzie;
przepłukanie etanolem 70°;
przepłukanie wodą jałową;
dokładne wysuszenie (pozostałość wody wytrzeć gazikiem jałowym);
przetarcie gazikiem nasączonym etanolem 96° (pozostawić na chwilę do odparowania etanolu).

Po umieszczeniu preparatu w opakowaniu przetrzeć gwint lub brzeg pojemnika gazikiem jałowym nasączonym etanolem 70° i zamknąć.

Na czyszczenie naczyń po ich użyciu do tworzenia preparatu składają się następujące kroki:
dokładnie wymycie osobną myjką lub gąbką z detergentem;
bardzo dokładne wypłukanie, 5–6 razy, pod bieżącą wodą;
wyparzenie we wrzącej wodzie;
ewentualne powtórzenie procedury.

Naczynia przeznaczone do wykonywania preparatów leczniczych należy używać tylko to tego celu, a więc powinno się mieć osobne garnki, lejki, sztućce, moździerze, sitka itp.

Komentarz osobisty: Etanol 70° posiada najsilniejsze działanie odkażające – w tym stężeniu denaturuje białka z ścian komórkowych bakterii i grzybów, co powoduje ich śmierć. Wyższe stężenia działają jedynie bakterio- lub grzybostatycznie – ograniczają namnażanie się mikroorganizmów poprzez odciągnięcie wody z komórek i zahamowanie ich funkcji życiowych (tworzone są formy przetrwalnikowe). Po ponownym pojawieniu się wody (np. z powietrza lub z samych preparatów) bakterie i grzyby mogą powrócić i znów się rozprzestrzeniać.

IV. Ogólne zasady sporządzania preparatów ziołowych

Napary: suchy lub świeży surowiec roślinny zalać wskazaną ilością wrzącej wody. Parzyć pod przykryciem odpowiednią ilość czasu (10–30 min). Odcedzić (poza wyjątkami, gdzie jest to zaznaczone w przepisie). W przypadku surowców zawierających substancje nierozpuszczalne w wodzie (olejki eteryczne, żywice, rutynę, hiperycynę, triterpeny) warto skropić/spryskać zioła etanolem 95° (ok. 1–2 ml) i pozostawić na 0,5–1 h przed zalaniem wrzątkiem.

Napary przedłużone: naczynie z naparem wstawić do drugiego naczynia z gorącą wodą i parzyć przez wskazany czas.

Odwary: suchy lub świeży surowiec roślinny zalać wskazaną ilością zimnej lub gorącej wody. Ogrzewać do wrzenia i od tego momentu gotować odpowiednią ilość czasu (10–30 min). Odcedzić (poza wyjątkami, gdzie jest to zaznaczone w przepisie).

Odwaro-napary: po sporządzeniu odwaru naczynie zestawić i do gorącego odwaru dodać surowiec. Parzyć jak w przypadku naparów.

Wywary: wykonanie identycznie jak w przypadku odwarów; czas gotowania wynosi od 30 minut do kilku godzin (średnio 40 min–1 h).

Maceraty: suchy lub świeży surowiec roślinny zalać wskazaną ilością zimnej lub ciepłej wody. Odstawić na 0,5–12 h.

Nalewki: suchy lub świeży surowiec roślinny zalać wskazaną ilością odpowiedniego etanolu. W przypadku surowców świeżych należy używać wyższych stężeń etanolu (80–96°), ponieważ rośliny zawierają znaczny procent wody i mogą rozcieńczyć zbyt słaby etanol (słaba moc ekstrakcyjna). Czas wytrawiania: 7–14 dni (mieszać codziennie). Następnie cedzi się i mocno wyciska pozostały materiał roślinny. Należy przechowywać w butelkach z ciemnego szkła.

Intrakty: UWAGA! Bardzo duże niebezpieczeństwo wybuchu par etanolu!
Do sporządzenia intraktu należy wybrać miejsce z dobrą wentylacją (przewiewem) i z dala od plastikowych, tkaninowych (np. firanek) i drewnianych przedmiotów.
Preparat sporządzać wyłącznie na kuchenkach elektrycznych!
Należy wybrać taką porę, żeby nikt nie przeszkadzał w preparowaniu.
Należy zapewnić sobie ochronę w postaci okularów ochronnych, grubych rękawic gumowych oraz czepka, którym powinno się zabezpieczyć upięte włosy.
Przygotować naczynie z surowcem.
Naczynie z etanolem umieścić w drugim naczyniu z letnią wodą. Nie przykrywać!
Ogrzewać bardzo powoli, sprawdzając temperaturę termometrem (alkohol wrze w temperaturze ok. 70–80℃, w zależności od mocy) – ogrzewać alkohol poniżej temperatury wrzenia, do ok. 65℃.
Po uzyskaniu odpowiedniej temperatury etanol ostrożnie wlać do pojemnika z surowcem.
Pojemnik z surowcem pozostawić otwarty przez kilka minut.
Nie schładzać pojemnika z intraktem w zimnej wodzie!
Po przestudzeniu zawartości szczelnie zakręcić pojemnik.
Pozostawić do wytrawiania.

Wykonanie intraktu może być niebezpieczne ze względu na łatwopalność oparów etanolu, dlatego należy zachować wszelkie środki ostrożności.

Maceraty olejowe: suchy lub świeży surowiec roślinny zalać wskazaną ilością oleju (najczęściej w stosunku 1:2 lub 1:1). Wytrawiać przez kilka tygodni, umieszczając w ciepłym miejscu (wyjątek: olej lniany wysokiej jakości – naczynie przechowywać w lodówce, czas maceracji odpowiednio dłuższy). W przypadku surowca świeżego należy dodać etanolu 96°, ponieważ surowiec roślinny zawiera pewien procent wody i może powodować pleśnienie lub jełczenie tłuszczu (na 1 l oleju dodać średnio 50 ml spirytusu). Naczynie powinno być szklane, wykonane z ciemnego szkła lub osłonięte od światła (w przypadku zastosowania olejów nienasyconych mogą się tworzyć wolne rodniki niszczące substancje czynne). Odcedzić i wycisnąć. Przechowywać w szklanym naczyniu z ciemnego szkła.

Syropy: woda z cukrem (lub z inną substancją słodzącą) musi być w proporcji 65 g cukru na 35 g wody (lub naparu, maceratu, odwaru, soku itp.). Takie stężenie jest niezbędne dla trwałości preparatu – wysoka zawartość cukru powoduje powstanie dużego ciśnienia osmotycznego, w związku z czym znajdująca się w mikroorganizmach woda zostaje wyciągnięta do roztworu, co z kolei hamuje ich funkcje życiowe. W przypadku rozcieńczenia syropu wodą drobnoustroje mogą powrócić do funkcjonowania. Do wody (lub innego płynnego preparatu) należy dodać cukier i całość ogrzewać na łaźni wodnej do momentu wrzenia. Zestawić i przecedzić na gorąco do wysterylizowanej butelki. Przetrzeć gwint etanolem. Szczelnie zamknąć. Przechowywać w suchym i chłodnym miejscu.

Octy ziołowe: suchy lub świeży surowiec roślinny zalać wskazaną ilością octu jabłkowego lub spirytusowego. Wytrawiać od kilku do kilkunastu tygodni w zależności od surowca. Odcedzić. Przechowywać w butelce z ciemnego szkła.

Maści: zasadniczo każda maść wymaga indywidualnego wykonania. Ogólnie w warunkach domowych najlepiej jest topić podłoże na łaźni wodnej (na przykład w tygielkach przeznaczonych do czekolady), a potem zmieszać z nim składniki stałe lub płynne. Maści najlepiej przechowywać w lodówce (np. w dedykowanych pojemnikach). Generalną zasadą jest wykonywanie ich w niewielkich ilościach (maksymalnie 50–100 g) ze względu na ograniczoną trwałość (szczególnie podłoży) i możliwość zepsucia (rozwarstwienia, zjełczenia itp.). W większości przepisów umieszczonych w tej książce występuje smalec wieprzowy – jest to bardzo dobre podłoże do sporządzania maści, ponieważ potęguje działanie preparatu – tłuszcz wieprzowy ma podobny profil jak tłuszcz ludzki, dzięki czemu rozpuszczone w nim składniki czynne głębiej penetrują warstwy skóry. Ponadto jest dobrze tolerowany nawet przez skórę wrażliwą i nie powoduje uczuleń oraz alergii. Ujemnym aspektem jest ograniczona trwałość tego tłuszczu (ale przy odpowiednim przechowywaniu może on wytrzymać nawet kilka miesięcy). Ten rodzaj podłoża słabo wiąże wodę i roztwory wodne (tylko do 8–10% wody lub roztworów), dlatego w przypadku maści z fazą wodną wymagane jest zastosowanie emulgatora, najlepiej lanoliny (wiąże do 200% wody) lub wosku pszczelego (emulgator fazy wodnej w olejach lub tłuszczach). Lanolina posiada dodatkowo właściwości nawilżające i ochronne przed czynnikami środowiskowymi. Wosk posiada słabe właściwości bakteriostatyczne, jednak mimo to, ani jego, ani maści na jego bazie nie należy pobierać palcem bezpośrednio z pojemnika – można użyć trzonka od łyżeczki, a następnie przenieść preparat na palce. W ten sposób zapewnia się dłuższą trwałość maści. Maści przygotowywane z produktów żywnościowych (np. z masła) należy wykonać w niewielkich ilościach i zużyć w ciągu 7–10 dni.

Żele na bazie żeli do USG: to nowatorski (i autorski) sposób sporządzania preparatów do użytku zewnętrznego miejscowego. Żele do USG zawierają dużo wody i są dobrymi nośnikami substancji rozpuszczalnych w wodzie (np. garbników) oraz nalewek (gdzie wysoka zawartość etanolu może wysuszać skórę). Dodatkowo są hipoalergiczne i nie powodują podrażnień. W zależności od przeznaczenia preparatu można wykorzystać zwykły żel niejałowy (np. na bóle mięśniowe) lub jałowy (przy kontakcie z niewielkim uszkodzeniem skóry).

Pasty roślinne: szybka do uzyskania forma preparatu roślinnego, która umożliwia lepszą ekstrakcję substancji czynnych nierozpuszczalnych w wodzie (oraz lepsze ich wchłanianie z przewodu pokarmowego). Najczęściej są to sproszkowane zioła lub przyprawy zmieszane z olejem jadalnym. Preparaty te są nietrwałe – należy wykonać porcję na kilka dni stosowania (do 7 dni ), a potem przygotować nową porcję.

Proszki roślinne: po zmieleniu można przesypać do szczelnie zamykanego pojemnika i przechowywać w suchym miejscu; można również podzielić na porcje, np. wykorzystując opłatki skrobiowe* lub torebki strunowe. Ilość proszków należy obliczyć tylko na czas stosowania kuracji lub na 2–3 tygodnie (np. proszki odpornościowe) ze względu na szybki ubytek składników czynnych (głównie olejków eterycznych). W przypadku proszków dodawanych do maści należy przesiać je po zmieleniu i pozostawić część najbardziej rozdrobnioną (żeby cząstki surowca nie drażniły skóry); przydatne będą tu sitka do zaparzania o różnych wielkościach oczek.

*Kapsułki (opłatki) skrobiowe produkowane są w kilku rozmiarach:

Nr 2 – pojemność 0,66 ml
- Nr 3 – pojemność 0,88 ml
- Nr 4 – pojemność 1,07 ml
- Nr 5 – pojemność 1,70 ml
- Nr 6 – pojemność 1,80 ml

Do rozsypywania proszków roślinnych przydatna będzie dokładna waga (np. jubilerska): należy odważyć taką samą ilość proszku do każdej kapsułki, dobierając jej wielkość względem ciężaru danego proszku (dla proszków opisanych w tej książce najwygodniejsze będą kapsułki o numerach 5 i 6).

Pigułki i gałki: to nieco archaiczna forma lecznicza, jednak warta przypomnienia. Ułatwia dozowanie substancji w proszku oraz zmniejsza narażenie na działanie kwasu solnego w żołądku. W warunkach aptecznych wykorzystywany był odpowiedni sprzęt techniczny, jednak przy odrobinie wprawy pigułki można wykonać samodzielnie.

Przykładowe wykonanie pigułek:

Zioła bardzo drobno zmielić i przesiać przez sitko o drobnych oczkach. Wymieszać dokładnie w moździerzu, a następnie dodawać po kilka kropli roztworu gliceryny. Mieszać bardzo dokładnie do uzyskania jednolitej, zwartej masy, która jest lepka i plastyczna oraz się nie rozpada. Przełożyć na wysterylizowaną i dobrze wysuszoną deskę do krojenia. Przygotować niewielki papierowy talerzyk (z talerzyka jednorazowego odciąć brzegi i wykorzystać płaskie dno). Z wyrobionej masy utoczyć kulę, a następnie uformować z niej wałeczek o równej grubości na całej długości. Wałeczek podzielić na równe części (można użyć linijki) i każdy fragment delikatnie toczyć na desce (za pomocą papierowego talerzyka lub drewnianego noża) do postaci niewielkiej kulki. Gotowe pigułki przyłożyć do wysterylizowanego i suchego słoiczka ze szkła i dobrze zamknąć.

Tabaki lecznicze: jak sama nazwa wskazuje, tradycyjne tabaki są preparatami tytoniowymi (które posiadają również pewne właściwości lecznicze: wykazano na przykład, że hamują one przyłączanie się wirusa grypy do komórek), ale np. na Kaszubach dodaje się do nich również zioła (z kolei same zioła były stosowane na katar jako proszki do wciągania do przewodów nosowych przez Łemków i Hucułów z Karpat). W celu wykonania tabaki po zmieleniu należy ujednolicić proszek przez kilkakrotne przesianie go przez sitko, najlepiej o coraz mniejszych oczkach. Do proszku można dodać 1–3 krople wybranego olejku eterycznego i dokładnie wymieszać.

Ziołomiody: należy tu rozróżnić dwa typy miodu – miód powstały na bazie nektaru z różnych roślin leczniczych (np. z upraw roślin olejkodajnych) oraz miód z dodatkiem sproszkowanych roślin leczniczych. Ziołomiody, poza połączeniem właściwości danego rodzaju miodu i ziół, mają za zadanie ułatwienie przyjęcia leku (a jednak nie tylko gorzki lek najlepiej leczy… 😉 ). W przypadku użycia świeżej rośliny (np. ziołomiód z pokrzywy) należy należy dodać odpowiednią dawkę (wyszczególnioną w przepisie) etanolu 96° do wskazanej ilości ziołomiodu – uchroni to preparat przed pleśnieniem.

Kadziła ziołowe: stosowanie kadzideł i okadzanie pomieszczeń czy osób jest silnie wrośnięte w kulturę różnych grup etnicznych. Czynności te związane są głównie z wierzeniami i magicznymi obrzędami, jednak mogą być również bardzo pomocnymi formami aplikacji substancji czynnych lub oczyszczania powietrza z różnych szkodliwych frakcji. Substancje lotne (olejki eteryczne) unoszące się wraz z dymem z powoli tlącego się materiału roślinnego posiadają wiele korzystnych właściwości. Substancje czynne z kadzideł roślinnych, poprzez wchłanianie do krwiobiegu w niewielkich ilościach w nosie czy płucach wpływają na stan fizjologiczny i umysłowy człowieka. Najprostsze kadzidło można wykonać ze świeżych, aromatycznych roślin, związując je ciasno naturalną nicią i pozostawiając do wyschnięcia. Kadzidło można również wykonać wysypując na ogniotrwały materiał (np. na ceramiczną miseczkę lub ewentualnie na folię aluminiową) trochę drobnego piasku lub soli i umieszczając te naczynia nad płomieniem świecy. Na piasek lub sól wysypuje się wówczas pokruszone lub zmielone zioła.

Okłady (kataplazmy) z ziół: szybka forma zastosowania roślin leczniczych – świeże rośliny miażdży się i przykłada miejscowo na skórę lub oko. Najczęściej używane są na ukąszenia owadów oraz na urazy lub zranienia. Kataplazmy można wykonać również z surowców suchych, zaparzając je w niewielkiej ilości wody (ma ona jedynie przykryć warstwę surowca); wykorzystuje się do tego miękkie fragmenty roślin – liście i kwiaty, bez zdrewniałych łodyg. Jeżeli dysponujemy ziołami w stanie rozdrobnionym można wykorzystać woreczki włókninowe lub tkaninę do zawinięcia surowca (np. kataplazmy z torebek z herbatą lub z poduszek ziołowych na nerwobóle). Przed przyłożeniem kataplazmy z suchych ziół warto dane miejsce nasmarować tłuszczem, np. smalcem wieprzowym, żeby ułatwić wchłanianie substancji czynnych (np. podczas stanów zapalnych mięśni). Kataplazmy z suchych ziół na większe partie ciała można ogrzewać nad parą wodną. Swoistym rodzajem okładów jest kąpiel chlorofilowa z wykorzystaniem dużych liści.

^[1] Terenowa apteczka ziołowa, Wydawnictwo Pascal, Bielsko-Biała 2017